Glossarium astronomicum

Kosmos

De term kosmos vat de grootsheid van alles samen en heeft diepe filosofische wortels. Hoewel de term kosmos synoniem wordt gebruikt met universum, zijn er subtiele verschillen. Kosmos komt van het Griekse woord kosmos, wat ruwweg harmonie of orde betekent, en is een allesomvattende term voor de geordende ordening van een systeem waarvan het universum deel uitmaakt. Men zou echter kunnen stellen dat het universum zelf een geordend systeem is en daarom de kosmos kan worden genoemd. Omdat geordende systemen tot op zekere hoogte kunnen worden beschreven door natuurkundige wetten, kan het woord 'kosmos' worden uitgebreid om het idee te omvatten van een wereld die kan worden verklaard door natuurkundige wetten.

Gerelateerde termen:

• Kosmologie
• Universum

Kosmologie Beschrijving: Kosmologie is afgeleid van de Griekse woorden kosmos (harmonie of orde) en logos (gedachte of rede). Kosmologie als discipline heeft haar wortels in filosofie en religie; verschillende culturen over de hele wereld hebben hun eigen kosmologieën die gericht zijn op het interpreteren en begrijpen van het universum. In de loop der jaren heeft kosmologie zich ontwikkeld tot een nauwkeurige observatiewetenschap. Dit is mogelijk gemaakt door de ontwikkeling van geavanceerde observatoria op aarde en in de ruimte, samen met baanbrekend theoretisch werk en computersimulaties. Kosmologie als wetenschappelijk streven is gericht op het begrijpen van de evolutionaire geschiedenis, vorming, structuur en toekomstige evolutie van het universum als geheel op de grootste schaal, door de fundamentele fysische mechanismen die in het universum werkzaam zijn, te begrijpen.

Gerelateerde termen:

• Versnellend heelal
• Astronomie
• Astrofysica
• Oerknaltheorie
• Cepheide-variabele
• Cluster van sterrenstelsels
• Kosmologisch principe
• Kosmos
• Donkere energie
• Donkere materie
• Waarneembaar heelal
• Algemene relativiteitstheorie
• Heelal

Kosmologisch principe

Het kosmologisch principe vormt de basis voor de moderne kosmologie en is gebaseerd op observaties en een fundamentele aanname. Het stelt dat het heelal ruimtelijk gezien isotroop en homogeen is op grote schaal (schalen groter dan een paar honderd miljoen lichtjaar). Observaties op voldoende grote schaal laten zien dat het heelal er in elke richting hetzelfde uitziet; er is geen voorkeursrichting (isotroop). De fundamentele aanname, gebaseerd op het Copernicaanse principe (mensen nemen geen speciale plaats in het heelal in), is dat het heelal overal hetzelfde is (homogeen); er lijkt geen voorkeurslocatie te zijn. Het kosmologisch principe gaat gepaard met universaliteit, waarbij de natuurwetten en de fundamentele constanten overal in het heelal hetzelfde zijn: hier op aarde of in een verafgelegen sterrenstelsel.

Gerelateerde termen:

• Kosmologie
• Copernicaans principe

Kosmische straling

Kosmische straling bestaat uit energetische geladen deeltjes (bijv. protonen, kernen van zware elementen en elektronen) die zich door de kosmos bewegen.

Kosmische straling kan de atmosfeer van de aarde binnendringen. Primaire kosmische straling kan afkomstig zijn van de zon, het zonnestelsel, onze Melkweg of verre sterrenstelsels. Ze bestaan uit protonen (ongeveer 90%), heliumkernen (ongeveer 9%), zwaardere atoomkernen en elektronen (ongeveer 1%) en een zeer kleine hoeveelheid antimaterie. Licht afkomstig uit de kosmos is geen kosmische straling.

Als een energetische primaire kosmische straal de atmosfeer van de aarde binnendringt, kan deze interageren met atmosferische deeltjes en een groot aantal secundaire geladen deeltjes produceren, secundaire kosmische straling genaamd. De kosmische straling met de hoogste energie bestaat uit kerndeeltjes met een kinetische energie die gelijk is aan een tennisbal die met ongeveer 150 kilometer per uur beweegt. Zulke deeltjes met de hoogste energie zijn echter zeldzaam en hebben meestal een lagere energie.

Gerelateerde termen:

• Deeltje
• Astronomie
• Elektron

Kosmische microgolfachtergrondstraling (CMB)

De kosmische microgolfachtergrondstraling (CMB) is de overgebleven elektromagnetische straling van toen het heelal ongeveer 380.000 jaar oud was en transparant werd voor licht. Het geeft informatie over de samenstelling, geometrie (vorm), evolutie en ontwikkeling van de structuur van het heelal. Het vroege dichte heelal bestond uit een "hete soep" van vrije deeltjes (protonen, neutronen, elektronen) en licht (fotonen). Voordat de CMB vrijkwam, zorgde de interactie van fotonen met vrije elektronen ervoor dat licht geen lange afstanden kon afleggen. De uitdijing en afkoeling van het heelal zorgden ervoor dat vrije elektronen zich met protonen konden verbinden om atomaire waterstof te vormen, en dat licht zich door het heelal kon voortplanten. De uitdijing heeft vervolgens de golflengte van deze fotonen uitgerekt, waardoor ze tegenwoordig detecteerbaar zijn in het microgolfgebied van het elektromagnetische spectrum.

Gerelateerde termen:

• Oerknaltheorie
• Kosmologie
• Donkere energie
• Microgolfstraling
• Elektron

Corona

De corona van een ster is een gebied van extreem heet plasma met een lage dichtheid rond de atmosfeer van de ster, dat zich miljoenen kilometers de ruimte in kan uitstrekken. Elke ster met een redelijk sterk magnetisch veld, geproduceerd door een dynamo-effect wanneer geladen materie zich binnen de ster beweegt, heeft naar verwachting een corona. Observatie van de corona van onze zon met het blote oog is mogelijk tijdens een totale zonsverduistering, wanneer de corona zichtbaar wordt als een witachtig, onregelmatig gevormd gebied rond de verborgen zonneschijf. Meer in het algemeen wordt de vorm van de corona van een ster bepaald door de magnetische velden van de ster en de uitwaartse druk van het gas in de bovenste regionen. Stellaire corona's hebben zeer hoge temperaturen: met meer dan een miljoen kelvin is de corona van de zon veel heter dan het oppervlak van de zon.

Het mechanisme voor het verwarmen van de corona tot die temperatuur is onderwerp van lopend onderzoek, maar het lijkt duidelijk dat de magnetische velden die de corona vormen een belangrijke rol spelen. De vorm van de corona van de zon verandert op tijdschalen van seconden tot maanden, meestal als reactie op zonneactiviteit, zoals zonnevlammen die plasma in de corona uitstoten, of coronale massa-ejecties waarbij een aanzienlijke hoeveelheid geladen deeltjes vrijkomt.

De vorm verandert ook op een tijdschaal van jaren met wat de zonnecyclus wordt genoemd – de periodieke verandering in sterkte en oriëntatie van het magnetische veld van de zon, met een periode van bijna elf jaar. Verwacht wordt dat dergelijke veranderingen zich op analoge wijze ook in de corona's van andere sterren zullen voordoen.

Gerelateerde termen:

• Chromosfeer
• Zonnevlam
• Zonneprominentie
• Zonnewind>br> • Stellaire structuur

Copernicaanse revolutie

De Copernicaanse revolutie verwijst naar de vervanging van het geocentrische (aardgerichte) model voor het visualiseren van het zonnestelsel door een heliocentrisch (zongericht) model. Het geocentrische model was bijna twee millennia lang de consensus in de Europese wetenschappelijke opvattingen, hoewel sommigen geloofden in een heliocentrisch model. Deze verschuiving vormde een eerste stap in de ontwikkeling van een nieuw model voor de bewegingen van planeten, manen, sterren en andere hemellichamen aan de hemel, die zich in de daaropvolgende eeuwen voltrok. Het geocentrische model wordt nog steeds gebruikt om concepten met betrekking tot de hemelbol uit te leggen. De Copernicaanse revolutie is vernoemd naar Nicolaus Copernicus, die in de 16e eeuw het heliocentrische model beschreef in zijn baanbrekende werk De revolutionibus orbium coelestium. Hoewel vaak wordt beweerd dat Immanuel Kant de eerste was die de term Copernicaanse revolutie gebruikte, is de juistheid van deze bewering omstreden.

Gerelateerde termen:

• Hemelsfeer
• Geocentrisch model
• Heliocentrisch model
• Copernicaans principe

Sterrenbeeld

Een sterrenbeeld is in moderne technische termen een veelhoekig segment van de hemelbol. De Internationale Astronomische Unie heeft de gehele hemelbol verdeeld in 88 gebieden – sterrenbeelden. Dit is gebaseerd op de sterrenbeelden die in het oude Griekenland werden gebruikt, aangevuld met recentere toevoegingen, met name op het zuidelijk halfrond. Elk van de 88 sterrenbeelden beslaat een bepaald deel van de hemel en daarom kan elk hemellichaam, van sterren tot sterrenstelsels tot nevels, enz., aan een sterrenbeeld worden gekoppeld.

De dierenriem bestaat uit 13 sterrenbeelden die de ecliptica (de jaarlijkse baan die de zon over de hemelbol aflegt) overlappen. De 13 sterrenbeelden zijn: Slangendrager, Boogschutter, Steenbok, Waterman, Vissen, Ram, Stier, Tweelingen, Kreeft, Leeuw, Maagd, Weegschaal en Schorpioen.

Sterrenbeelden bevatten groeperingen van sterren (asterismen) die een patroon suggereren zoals dat vanaf de aarde te zien is. Deze patronen worden fantasierijk beschreven als representaties van mensen, dieren of andere herkenbare objecten.

Gerelateerde termen:

• Internationale Astronomische Unie
• Asterisme

Conjunctie

Beschrijving: Vanuit het perspectief van een waarnemer op aarde wordt gezegd dat twee astronomische objecten in conjunctie staan wanneer ze dicht bij elkaar aan de hemel lijken te staan. De conjunctie hoeft niet daadwerkelijk zichtbaar te zijn – de maan en de zon staan bijvoorbeeld ongeveer op één lijn wanneer het nieuwe maan is, maar we kunnen de maan onder die omstandigheden niet zien, tenzij er een zonsverduistering is. In dat geval, en wanneer een conjunctie zo dichtbij is dat het ene object het andere lijkt te bedekken, zouden astronomen dit een transitie of eclips noemen.

Gerelateerde termen:

• Eclips
• Maanfase
• Oppositie
• Transitie

Komeetstaart

Wanneer een komeet zich dicht bij de zon bevindt, verwarmt de straling van de zon het oppervlak van de komeet. IJs op het oppervlak verandert in gas (het "sublimeert") en neemt rotsachtig, stoffig materiaal mee. Het resulterende mengsel vormt een wolk rond de kern van de komeet, de zogenaamde coma. Over het algemeen heeft een komeet twee staarten: De uitgestoten stofdeeltjes vormen de stofstaart van de komeet, die een karakteristieke gebogen vorm heeft. Deze bestaat uit stofdeeltjes die van het oppervlak vrijkomen en de komeet volgen in zijn baan rond de zon. Stofstaarten kunnen miljoenen kilometers of meer lang zijn. Ze reflecteren zonlicht en onder de juiste omstandigheden is hun witachtige, diffuse vorm verantwoordelijk voor het grootste deel van wat er te zien is wanneer een komeet met het blote oog zichtbaar is.

Een aanzienlijk deel van het gas wordt weggeblazen en geïoniseerd door de zonnewind – de elektrisch geladen deeltjes die door de zon worden uitgezonden. Deze ionen vormen de ionenstaart van de komeet, die doorgaans een blauwachtige kleur heeft. De ionenstaart wijst altijd recht van de zon af. Als de komeet zelf van de zon af beweegt, gaat de ionenstaart de komeet voor.

Gerelateerde termen:

• Komeetcoma
• Komeet
• Komeetkern