Glossarium astronomicum

Sterrenstelsel

Een sterrenstelsel is een systeem van sterren en andere materiële componenten zoals donkere materie, gas en stof dat door zwaartekracht bij elkaar wordt gehouden en meestal honderdduizenden lichtjaren van zijn buren verwijderd is. Sterrenstelsels zijn er in verschillende vormen en maten. De kleinste sterrenstelsels kunnen een paar duizend sterren bevatten, terwijl de grootste tientallen biljoenen sterren kunnen bevatten.

“De Melkweg” of “Melkwegstelsel” met een hoofdletter verwijst meestal naar ons eigen sterrenstelsel, de Melkweg, dat ongeveer 100-400 miljard sterren telt.

Gerelateerde termen:

• Donkere materie
• Schijfstelsel
• Stof
• Dwergstelsel
• Elliptisch sterrenstelsel
• Galactische uitstulping
• Galactisch centrum
• Galactische schijf
• Galactische halo
• Sterrencluster
• Gas
• Greenwich Mean Time Zone (GMT)
• Onregelmatig stelsel
• Melkweg
• Spiraalstelsel
• Ster
• Galactische balk
• Lenticulair stelsel

Galactische halo

De galactische halo is een ruwweg bolvormige verdeling van sterren, gas en donkere materie die zich boven, onder en buiten de schijf van de Melkweg uitstrekt. Sterren in de halo zijn ouder en hebben een lager metaalgehalte dan de meeste sterren in de schijf van de Melkweg. In het gebied rond de zon is slechts een paar procent van de sterren afkomstig uit de halo. In de galactische halo worden ook bolvormige sterrenhopen aangetroffen.

Een onzichtbare halo van donkere materie strekt zich ook uit door en rond de Melkweg en bevat het grootste deel van de massa van de Melkweg.

De meeste andere sterrenstelsels hebben ook halo's.

Gerelateerde termen:

• Galactische uitstulping
• Galactisch centrum
• Galactische schijf
• Sterrenstelsel
• Bolvormige sterrenhoop
• Sterrenpopulatie

Galactische schijf

De galactische schijf is het schijfvormige deel van de Melkweg dat sterren, gas en stof bevat die in een cirkelvormige, coplanaire beweging rond het galactische centrum draaien. De galactische schijf is erg dun in vergelijking met zijn diameter van ongeveer 100.000 lichtjaar. Hij wordt soms onderverdeeld in twee componenten: de dunne schijf, die ongeveer 1000 lichtjaar dik is, en de dikke schijf, die ongeveer 5000 lichtjaar dik is. Of de dikke schijf een afzonderlijke component van de melkweg is of een uitbreiding van de dunne schijf, is een punt van discussie onder astronomen. De dunne schijf heeft vier spiraalarmen waar de snelheid van stervorming relatief hoog is. De schijf wordt omgeven door een grote galactische halo.

Hoewel de Melkweg goed bestudeerd is, is de precieze structuur ervan nog steeds onderwerp van discussie, met name in de buurt van de kern, waar de grote dichtheid van sterren en de extinctie als gevolg van interstellair materiaal het onderzoek bemoeilijken.

Veel andere sterrenstelsels, waaronder spiraalvormige en lensvormige sterrenstelsels, hebben hun eigen galactische schijven.

Gerelateerde termen:

• Galactische uitstulping
• Galactisch centrum
• Galactische halo
• Sterrenstelsel
• Lichtjaar
• Sterrenpopulatie

Galactisch centrum

Het galactisch centrum is het centrale gebied van de Melkweg (het sterrenstelsel waarin het zonnestelsel zich bevindt), het gebied waar de schijf van de Melkweg omheen draait. Het galactisch centrum maakt deel uit van de galactische uitstulping en bevindt zich op ongeveer 27.000 lichtjaar (8 kiloparsec) van het zonnestelsel, vergeleken met de diameter van de galactische schijf van ongeveer 100.000 lichtjaar (ongeveer 31 kiloparsec).

Het bevat de radiobron Sagittarius A en de compacte radiobron Sagittarius A*, het superzware zwarte gat in het hart van onze Melkweg. Dit zwarte gat, met een massa van ongeveer 4,5 miljoen zonsmassa's, wordt omcirkeld door verschillende jonge, zware sterren. Dit alles wordt omringd door miljoenen oudere sterren die samen de zogenaamde nucleaire sterrenhoop vormen.

Gerelateerde termen:

• Galactische uitstulping
• Galactische schijf
• Galactische halo
• Melkweg
• Sagittarius A*
• Zonnestelsel

Galactische uitstulping

In de Melkweg is de galactische uitstulping het gebied rond het galactische centrum, waar sterren in een minder afgeplat volume zijn gerangschikt dan in het omringende schijfvormige gebied. De uitstulping van de Melkweg bestaat voornamelijk uit oude sterren, maar er zijn ook jonge sterren bij. Andere spiraalvormige sterrenstelsels hebben centrale uitstulpingen van verschillende omvang.

Gerelateerde termen:

• Galactisch centrum
• Galactische schijf
• Galactische halo
• Sterrenstelsel

Kernfusie

Ook bekend als thermonucleaire fusie of fusie

Kernfusie is het proces waarbij de atoomkernen van lichtere elementen samensmelten tot de kern van een zwaarder element.

In het heelal speelt kernfusie twee belangrijke rollen. Ten eerste levert het de energie voor de straling die wordt uitgezonden door sterren zoals onze zon. Wanneer voldoende lichte atoomkernen fuseren, is de totale rustmassa van de resulterende kern iets kleiner dan de gecombineerde rustmassa's van de oorspronkelijke atoomkernen. Dit “massadeficit” komt overeen met de energie die vrijkomt bij de fusiereactie, volgens de beroemde formule van Einstein E=mc2, die massa m, energie E en de lichtsnelheid c met elkaar in verband brengt. In de kern van de zon bijvoorbeeld fuseren waterstofkernen tot helium en geven ze energie vrij in de vorm van straling en neutrino-deeltjes.

De tweede rol van kernfusie is dat deze verantwoordelijk is voor de productie van elementen in het heelal die complexer zijn dan waterstof en helium. Na de oerknal bestonden er in het heelal alleen waterstof, helium en sporen van lithiumkernen. Fusiereacties in de kernen van sterren, tijdens supernova-explosies en door explosies als gevolg van botsende neutronensterren, zijn de bron van (in wezen) alle overige zwaardere chemische elementen in het heelal. De chemische elementen die qua massa het grootste deel van het menselijk lichaam uitmaken, met name zuurstof en koolstof, zijn gevormd door kernfusie in de kern van sterren of tijdens supernova-explosies, wat aanleiding gaf tot de uitdrukking “we zijn sterrenstof”.

Gerelateerde termen:

• Waterstoffusie
• Kernsplijting
• Kern

Lunaire fase

Ook bekend als maanfase en schijngestalte

Lunaire fase verwijst naar de positie van de maan in zijn baan rond de aarde. De veranderende positie van de maan zorgt ervoor dat de verlichte helft van de maan die vanaf de aarde zichtbaar is, in de loop van een maanmaand verandert.

Behalve tijdens maansverduisteringen wordt altijd de helft van de maan door de zon verlicht. Op aarde zien we verschillende delen van de maan verlicht terwijl deze in zijn baan om ons heen beweegt. De maanmaand begint en eindigt in dezelfde fase. In een fase van 0 graden, “nieuwe maan” genoemd, staat de maan zo dicht bij de zon als hij in die baan kan staan. In die fase is de verlichte kant van de maan van de aarde afgekeerd en lijkt de maan donker.

De grootte van het verlichte deel van de maan neemt geleidelijk toe (wassende fase) en wordt een sikkel. De eerste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt te zijn, in de volksmond bekend als halve maan) vindt plaats op 90 graden vanaf het startpunt. Het verlichte deel van de maan blijft toenemen en wordt wassend (convex of bolvormig).

De volle maan vindt plaats op 180 graden. Na dit punt begint de vorm geleidelijk af te nemen (afnemende fase), wat resulteert in een krimpende maan, de laatste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt, dit wordt in de volksmond halve maan genoemd) op 270 graden vanaf het begin, de sikkelmaan, en eindigend als een nieuwe maan op 360 graden. Hoewel de helft van de maan verlicht lijkt bij fasen van 90 en 270 graden, zijn het de tegenovergestelde zijden die verlicht zijn.

Gerelateerde termen:

• Maand
• Fase

Frequentie

Frequentie is het aantal oscillaties per tijdseenheid, zoals in cycli/seconde (of hertz [Hz]). Het is een algemene eigenschap van elke golf - geluidsgolf, licht of zwaartekrachtsgolven. De frequentie en golflengte van een golf zijn aan elkaar gerelateerd door de formule frequentie = v/golflengte, waarbij v de snelheid van de golf is. Bij het bespreken van elektromagnetische straling gebruiken astronomen meestal ofwel frequentie ofwel golflengte (soms door elkaar).

Gerelateerde termen:

• Elektromagnetische straling
• Golf

F-type ster

Ook bekend als F-ster

Een ster met spectraaltype "F". Astronomen herkennen F-type sterren aan de aanwezigheid van matig sterke geïoniseerde calciumlijnen en enkele andere atomaire metaallijnen en de zwakke waterstofabsorptielijnen in hun spectra. Ze hebben typische (effectieve) temperaturen tussen ongeveer 6000 kelvin (K) en 7400 K. Vergeleken met andere sterren zien ze er voor menselijke ogen wit of geelachtig wit uit, tenzij interstellaire of atmosferische roodheid een belangrijke rol speelt. Polaris (de Poolster) is een voorbeeld van een F-type ster.

Gerelateerde termen:

• Spectraaltype
• Ster
• Rode verkleuring
• Effectieve temperatuur
• Spectraallijn

Buitenaards Leven

Buitenaards leven of alien life verwijst naar levensvormen die mogelijk buiten de aarde voorkomen en die niet op aarde zijn ontstaan.

Hoewel er tot op heden nog geen eenvoudige vormen van buitenaards leven zijn ontdekt, is het waarschijnlijk dat er op een aantal van de miljarden en miljarden exoplaneten in ons melkwegstelsel op vergelijkbare wijze leven is ontstaan. Astronomen schatten dat elke ster in ons sterrenstelsel gemiddeld meer dan één planeet heeft. Van een aantal van deze exoplaneten wordt verwacht dat ze vergelijkbare omstandigheden bieden als die waardoor hier op aarde leven kon ontstaan, met name vloeibaar water.

Net als op aarde wordt verwacht dat de aanwezigheid van bepaalde soorten leven de chemische samenstelling van de atmosfeer van zo'n planeet aanzienlijk zal veranderen, en een belangrijk doel van de sterrenkunde voor de komende decennia is dan ook om de aanwezigheid van leven te detecteren door de atmosferen van verre planeten te bestuderen. Het SETI-project (Search for Extraterrestrial Intelligence) zoekt daarentegen al lange tijd naar mogelijke radiosignalen van intelligent leven op andere werelden. In ons eigen zonnestelsel zouden de omstandigheden in de met ijs bedekte oceanen van Jupiters maan Europa en Saturnus' maan Enceladus leven mogelijk kunnen maken.

Gerelateerde termen:

• Astrobiologie • Buitenaardse Intelligentie(/2025/08/buitenaardse-intelligentie)