Glossarium astronomicum

Binair systeem

Een binair systeem is een configuratie van twee astronomische objecten van vergelijkbare grootte die om elkaar heen draaien onder invloed van hun eigen zwaartekracht. Dit kan een dubbelster zijn, waarbij twee sterren om elkaar heen draaien, of een dubbel zwart gat, waarbij beide objecten zwarte gaten zijn, of een dubbelstersysteem bestaande uit een zwart gat en een neutronenster. Objecten in een dubbelstersysteem draaien rond het massamiddelpunt van het systeem. Wanneer een van de objecten veel lichter is dan het andere, zoals een ster en een planeet, of een planeet en een maan, is het nog steeds gepast, maar minder gebruikelijk, om de term dubbelstersysteem te gebruiken.

Gerelateerde termen:

• Dubbelster
• Zwart gat
• Zwaartekracht
• Neutronenster
• Baan
• Planeet
• Ster

Dubbelster

Een dubbelster is een systeem van twee sterren die om hun gemeenschappelijke zwaartepunt draaien doordat ze door de zwaartekracht met elkaar verbonden zijn. Hun banen volgen de bewegingswetten van Kepler en zijn elliptisch (gevormd als een platgedrukte cirkel) of cirkelvormig. Meer dan de helft van alle sterren in de Melkweg bevindt zich in dubbelstersystemen of maakt deel uit van systemen met meer dan één begeleidende ster (ook wel bekend als meervoudige stersystemen van hogere orde). Vanwege hun enorme afstand tot de aarde lijken de meeste dubbelsterren en meervoudige stersystemen van hogere orde voor de waarnemer één ster.

Dubbelsterren kunnen worden ingedeeld in een aantal categorieën, afhankelijk van de observatiemethode waarmee ze als dubbelster zijn vastgesteld. Ze kunnen tegelijkertijd tot meer dan één categorie behoren:

• Visuele dubbelsterren kunnen worden waargenomen als twee afzonderlijke sterren die dicht bij elkaar aan de hemel staan. Niet alle sterren die dicht bij elkaar aan de hemel lijken (dubbelsterren), zijn dubbelsterren die door zwaartekracht worden gebonden; sommige bevinden zich mogelijk toevallig dicht bij elkaar aan de hemel, maar niet door zwaartekracht. Dubbelsterren die geen dubbelsterren zijn die door zwaartekracht gebonden zijn, kunnen honderden lichtjaren van elkaar verwijderd zijn.

• Spectroscopische dubbelsterren worden gevonden door de dopplerverschuiving van de lijnen in het spectrum van de sterren wanneer de sterren om hun gemeenschappelijke zwaartepunt draaien.

• Eclipserende dubbelsterren kunnen worden gedetecteerd wanneer een van de componentsterren tussen zijn begeleidende ster en een waarnemer passeert, waardoor een deel van het licht van de begeleidende ster wordt geblokkeerd en het gecombineerde licht van het systeem er tijdelijk zwakker uitziet.

• Astrometrische dubbelsterren zijn systemen waar slechts één sterbeeld wordt waargenomen – ofwel doordat een van de sterren te zwak is om te worden waargenomen, ofwel doordat de beelden van de twee sterren in elkaar overlopen – maar waarbij de baanbeweging van de sterren in het dubbelstersysteem ervoor zorgt dat het helderste punt van het sterbeeld een periodieke verandering van positie aan de hemel vertoont.

Gerelateerde termen:

• Binair systeem
• Dopplereffect
• Eclips
• Wetten van Kepler
• Baan
• Spectrum
• Ster

Steelpan

De Steelpan is een bekend sterrenpatroon (of asterisme, om de technische term te gebruiken) dat deel uitmaakt van het sterrenbeeld Grote Beer aan de noordelijke hemel.

Het bestaat uit acht sterren: Alkaid, Mizar/Alcor, Alioth, Megrez, Phecda, Merak en Dubhe (Mizar/Alcor is een dubbelster). De twee buitenste sterren in de kom van de Grote Beer kunnen worden gebruikt om de Poolster (Polaris) te vinden.

Het feit dat de acht sterren qua helderheid vergelijkbaar zijn, maakt de Grote Beer bijzonder opvallend (hoewel Megrez en Alcor iets zwakker zijn dan de andere) en hij is in veel culturen onder verschillende namen bekend geweest.

De vijf middelste sterren maken deel uit van een groep sterren die samen door de ruimte bewegen (de Ursa Majoris Moving Group). Dubhe is roodachtig; de andere zeven sterren zijn wit.

Gerelateerde termen:

• Sterrenbeeld
• Asterisme

Oerknaltheorie

De oerknaltheorie is de basisverklaring voor de evolutionaire stadia van het heelal. In haar eenvoudigste vorm geeft deze theorie ons een idee van het ontstaan van het heelal, van de hete, dichte beginfase tot de expansie ervan in de daaropvolgende 13,8 miljard jaar, tot het heelal dat we vandaag de dag kennen. We zien vandaag de dag bewijs van deze expansie in het Hubble-diagram.

Omdat onze huidige hulpmiddelen astronomen niet in staat stellen om direct terug te kijken naar het begin van het heelal, komt veel van wat we over de oerknaltheorie begrijpen voort uit wiskundige modellen en theorieën. Astronomen kunnen echter wel de chemische elementen bestuderen die zijn geproduceerd tijdens de hete paar minuten na de oerknal (bekend als oerknalnucleosynthese). Ze kunnen ook de nagloed bestuderen die overblijft van de oerknal, een fenomeen dat bekend staat als de kosmische microgolfachtergrondstraling.

Gerelateerde termen:

• Kosmische microgolfachtergrondstraling (CMB)
• Kosmologie
• Hubble-diagram
• Heelal
• Oerknal nucleosynthese

B-type ster

Ook bekend als B-ster of B-ster

Een ster met spectraaltype "B". Astronomen identificeren B-type sterren door de aanwezigheid van neutrale heliumlijnen samen met waterstoflijnen in hun spectra. Ze hebben typische (effectieve) temperaturen tussen ongeveer 10.000 Kelvin (K) en 30.000 K. Vergeleken met andere sterren lijken ze blauwachtig wit voor het menselijk oog, tenzij interstellaire of atmosferische roodkleuring van belang is. Voorbeelden van B-type sterren zijn Regulus in Leeuw, Rigel in Orion en Spica in Maagd.

Verwante termen:

• Spectraaltype
• Ster
• Roodkleuring
• Orion
• Spectraallijn

Azimut

Beschrijving: In een horizontaal coördinatensysteem verwijst azimut naar de richting (hoek langs de horizon) waarin het object zich bevindt. Het wordt gemeten in graden, beginnend vanuit het noorden en richting het oosten. Azimutwaarden bestrijken een volledige cirkel van 0 tot 360 graden. Met andere woorden, als u een denkbeeldige boog tekent op de hemelbol van het object naar de horizon, loodrecht op de horizon, geeft de azimut de locatie aan van het punt waar deze boog de horizon raakt. Een object direct in het noorden heeft een azimut van 0 graden, een object direct in het oosten een azimut van 90 graden, enzovoort. In oudere leerboeken, die in meerdere landen werden gebruikt, was het gebruikelijk om de azimut te meten vanaf het zuiden naar het westen. De azimutwaarden in die leerboeken zouden dus 180 graden verschoven zijn.

Gerelateerde termen:

• Altitude
• Horizon

As

Een as is een denkbeeldige lijn die gebruikt kan worden om een coördinatensysteem te definiëren. Een rotatie-as is een denkbeeldige lijn waar iets omheen draait. Dit kan de rotatie-as zijn van een systeem zoals een sterrenstelsel, of van een vast lichaam zoals een asteroïde.

Verwante termen:

• Aardas
• Rotatie
• Precessie

Equinox

De equinox is het moment waarop de zon, tijdens haar jaarlijkse reis door de ecliptica, de hemelequator passeert. Het woord is afgeleid van het Latijnse aequinoctium met aequus (gelijk) en nox (genitivus noctis) (nacht).

Op de dag van een equinox duren dag en nacht ongeveer even lang over de hele planeet, en niet alleen in de buurt van de evenaar. Voor een waarnemer op aarde komt de zon precies op vanuit het oostelijk hoofdpunt en beweegt hij die dag schijnbaar langs de hemelequator, om vervolgens precies in het westen onder te gaan. Er zijn twee equinoxen per jaar, één rond 20 maart en één rond 23 september.

Wanneer de equinox in maart valt, geeft deze de schijnbare doorgang van de zon naar het noordelijk halfrond aan; bij de septemberequinox is de schijnbare doorgang van de zon naar het zuiden.

Gerelateerde termen:

• Ecliptica
• Seizoenen
• Zonnewende

Aurora

Ook bekend als Aurorae

Een aurora is een vertoning van diffuus licht van variabele kleur in de atmosfeer van de aarde, voornamelijk in de poolgebieden. In het noorden staat het bekend als het noorderlicht of aurora borealis, in het zuiden als zuiderlicht of aurora australis. De aurorae variëren in kleur van blauw en paars tot groenachtig wit tot rood, komen voornamelijk voor op hoogtes van ongeveer 100 kilometer en vormen zich rond twee onregelmatige aurora-ovalen met de magnetische polen van de aarde als middelpunt. Ze ontstaan wanneer geladen deeltjes van de zonnewind of coronale massa-ejecties (CME's) gevangen raken in de magnetosfeer van de aarde, geconcentreerd worden door magnetische velden in de bovenste atmosfeer, en langs de magnetische veldlijnen van de aarde naar de polen spiraliseren. Hun interacties met atmosferische atomen en moleculen produceren de aurora-emissies. Dit effect wordt versterkt tijdens periodes van hoge zonneactiviteit. Aurora is ook waargenomen op andere planeten in het zonnestelsel, met name op Jupiter en Saturnus.

Gerelateerde termen:

• Magnetische polen
• Zonnecyclus
• Zonnewind
• Ruimteweer
• Magnetisch veld

Atoomstructuur

De atoomstructuur is de interne organisatie van de deeltjes in een atoom. Het geeft aan hoeveel neutronen en protonen er in de kern van een atoom zitten en beschrijft hoe elk van deze deeltjes uit quarks is opgebouwd. Het laat ook zien dat de elektronen permanent rond deze kern bewegen, op verschillende niveaus afhankelijk van hun energie. Atomen zijn elektrisch neutraal omdat ze hetzelfde aantal elektronen en protonen hebben. Een atoom kan geladen raken door een elektron af te geven of te absorberen, in welk geval het een ion wordt.

Gerelateerde termen:

• Atoom
• Energieniveau
• Ionisatie
• Elektron